اگرچه درباره تولد، زندگي و زمان درگذشت حكيم ابوالقاسم فردوسي، شاعر بزرگ حماسه‌سراي ايران اطلاع دقيقي در دست نيست؛ اما وجود اين صاحبنظران و فردوسيشناسان با توجه به اشاراتي كه در متن شاهنامه فردوسي آمده است اغلب معتقدند كه فردوسي در سال 329 هجري قمري متولد شده و در سال 411 هجري قمري دار فاني را وداع گفته است.
همچنين اطلاعي از آغاز سرايش و پايان شاهنامه در دست نيست و باز محققان و صاحبنظران با توجه به چند بيت از متن شاهنامه، آغاز سرايش آن را سال 365 هجري قمري و پايان آن را 400 هجري قمري مي‌دانند، يعني همان مدت 35 سالي كه خود حكيم ابوالقاسم فردوسي در شاهنامه آورده است. از سوي ديگر براساس نوشته محققان و فردوسيشناسان پايان كار ويرايش اول شاهنامه در سال 384 هجري قمري و ويرايش نهايي آن همان سال 400 هجري قمري است، گرچه گروهي سال 389 هجري قمري را نيز پايان ويرايش دوم شاهنامه دانسته‌اند، آن هم به دليل بيت‌هايي كه در مدح سلطان محمود غزنوي آمده است و اشاره به آغاز پادشاهي سلطان محمود غزنوي دارد، ولي درباره روز و ماه پايان كار شاهنامه خود فردوسي بصراحت در پايان كتاب آن را 25 اسفند اعلام كرده است، اما بين محققان درباره سالي كه (25 اسفند) شاهنامه به پايان رسيده است، اختلاف‌نظر وجود دارد.
آنچه در پي مي‌آيد نگاه جديدي است به همين موضوع و اين كه 25 اسفند اشاره به چه سالي است؟ و نيز رابطه آن با روز 25 اسفند، ماهي كه در آغاز داستان يزدگرد در شاهنامه سترگ فردوسي به عنوان روز آغاز پادشاهي او ذكر شده است.
چند سالي است كه روز 25 ارديبهشت را روز «بزرگداشت فردوسي» نامگذاري كرده‌اند كه براساس اسناد و مدارك موجود اين روز هيچ مناسبتي با زندگي حكيم ابوالقاسم فردوسي، شاعر بزرگ حماسه‌سراي ايران ندارد. در حقيقت اين 25 ارديبهشت ماه را به جاي 25 اسفند برگزيده‌اند كه روز پايان شاهنامه فردوسي است.
روزي كه بصراحت متن شاهنامه، روز پايان داستان يزدگرد يا كل شاهنامه است، آن هم در سالي كه مصادف با 71 سالگي شاعر است. يعني سال 400 هجري قمري و اين موضوع در بيت‌هاي زير از بيت‌هاي پاياني شاهنامه به روشني بيان شده است:
چو سال اندر آمد به هفتاد و يك
همي زير شعر اندر آمد فلك
سي و پنج سال از سراي سپنج
بسي رنج بردم به اميد گنج
سر آمد كنون قصه يزدگرد
به ماه سپندارمذ روز ارد
ز هجرت شده پنج، هشتاد بار
كه گفتم من اين نامه شهريار
با توجه به اين كه حكيم ابوالقاسم فردوسي در سال 329 هجري قمري ديده به جهان گشوده است، با گذشت 71 سال از اين تاريخ، دقيقا به سال 400 هجري قمري مي‌رسيم كه خود شاعر در بيت‌هاي بالا به آن اشاره كرده (ز هجرت شده پنج هشتاد بار) آن هم در 25 اسفند ماهي كه مطابق با سال 400 هجري بوده است، يعني مطابق با سال 378 يزدگردي و 388 هجري شمسي.
حال چه اين بيست و پنجم اسفند را در تقويم يزدگردي بگيريم، چه در تقويم خورشيدي اعتدالي (هجري شمسي زراعي دهقاني) فرقي نمي‌كند؛ چراكه در اين سال اختلاف تقويم يزدگردي با تقويم اعتدالي تنها يك روز است و در صورت محاسبه و تطبيق تقويم‌ها خواهيم داشت:
چهارشنبه 25/12/378 يزدگردي = 24/12/388 هجري شمسي = 19/7/400 هجري قمري
و
پنجشنبه 25/12/388 هجري شمسي = 26/12/378 يزدگردي = 20/7/400 هجري قمري
به اين ترتيب تاريخ پايان شاهنامه دقيق و روشن در خود متن شاهنامه آمده است، يعني 25 اسفند سال خورشيدي مطابق سال 400 هجري قمري.
و اما آنچه براي محققان و فردوسي‌پژوهان مشكل‌ساز بود، شايد بيت آغازين داستان يزدگرد سوم است كه در آن آمده است:
چو بگذشت او شاه شد يزدگرد
به ماه سپندارند روز ارد
اين باز اشاره به 25 اسفند است كه با اسناد و مدارك تاريخي درباره تاجگذاري يزدگرد سوم در نوروز يزدگردي سال مطابق با سال يازدهم هجري همخواني ندارد و گروهي آن را صرفا يك تعبير شاعرانه پنداشته‌اند كه در آن روز ارد (بيست و پنجم ماه) صرفا به خاطر هم‌قافيه بودن با كلمه يزدگرد در مصراع اول بيت آمده است؛
ولي گروهي ديگر آن را اشاره به تاريخي خاص پنداشته‌اند، اما نتوانسته‌اند بگويند كه منظور شاعر از اين تاريخ چيست و چگونه است كه شاعر به جاي روز اول فروردين (نوروز يزدگردي) از 25 اسفند سخن مي‌گويد و اختلاف اين 6 روز در كجاست.
تقويمي كه از زمان تاجگذاري يزدگرد سوم در نوروز سال مطابق با 11هجري آغاز مي‌شود و طول هر سال آن
365 روز تمام است‌واقعيت اين است كه آمدن كلمه «ارد» يا «روز ارد از ماه سپندارند» در اين بيت نه اتفاقي است و نه تعبيري است شاعرانه، بلكه دقيقا اشاره به يك واقعه تاريخي خاص دارد، وگرنه حكيم ابوالقاسم فردوسي كه كل سرگذشت و تاريخ گذشته ايران پيش از اسلام را مطالعه كرده است بهتر از هركس مي‌داند روز آغاز پادشاهي يزدگرد سوم آخرين پادشاه ساساني روز نوروز يزدگردي يعني اول فروردين سال يزدگردي مطابق با سال يازدهم هجري است و اگر مي‌خواست، مي‌توانست براحتي همين تاريخ را در شعرش بياورد مثلا بگويد، به هر فرد روز از مه فرودين.
يا بگويد «سر سال نو هر فر فرودين» يعني همان‌طور كه در داستان جمشيد و جشن نوروز باستاني گفته است:
سر سال نو، هر فر فرودين
بر آسوده از رنج تن، دل زكين
ولي هدف شاعر از آوردن «روز ارد از ماه سپندارند» يا «بيست و پنجم اسفندماه» چيز ديگري است و به نوعي اشاره به تاريخ خاص و حادثه‌اي ويژه است كه در اين روز اتفاق افتاده است و در حقيقت در اين بيت شاعر به گونه‌اي كدگذاري كرده و با آوردن 25 اسفند به جاي اول فرودين به طور رمزي اشاره به حادثه‌اي خاص دارد كه براي پي بردن به آن بايد از تقويم و نحوه تقويم‌نگاري در دوره حكيم ابوالقاسم فردوسي و تقويم يزدگردي و تقويم خورشيدي ناقص رايج در ايران اطلاع كافي داشت.
تقويمي كه از زمان تاجگذاري يزگرد سوم در نوروز سال مطابق با يازدهم هجري آغاز مي‌شود و طول هر سال آن 365 روز تمام است، يعني به اندازه 5 ساعت و 48 دقيقه و 46 ثانيه كمتر از طول متوسط سال خورشيدي اعتدالي و به خاطر همين كسري سال است كه حدود هر 4 سال يك بار اين تقويم نسبت به تقويم اعتدالي يك روز جلو مي‌افتد و حاصل چنين عملي است كه در نتيجه در دوره‌‌اي از تاريخ اختلاف بين تقويم يزگردي با تقويم خورشيدي اعتدالي (هجري شمسي) به 6روز مي‌رسد، يعني همان‌طور كه در فرض ما در كدگذاري موردنظر فردوسي اتفاق افتاده است كه در آن 25 اسفند در تقويمي مطابق با اول فروردين در تقويم ديگري بوده است، كه اين اتفاق خود به دو گونه ممكن و عملي است.
اول: 25 اسفند در تقويم خورشيدي اعتدالي مطابق با نوروز يا اول فرودين در تقويم يزدگردي باشد
دوم: 25 اسفند در تقويم يزگردي مطابق با نوروز يا اول فروردين در تقويم خورشيدي اعتدالي باشد.
ولي رسيدن به اين كه اين اتفاق كي افتاده است، كاري است مشكل و زمان‌بر كه نياز به محاسبات طولاني و آزمايش و خطاي فراوان دارد، با وجود اين پس از محاسبات متعدد و تطبيق 2 تقويم يزگردي و خورشيدي اعتدالي، و مقايسه آن دو با هم و با در نظر گرفتن زمان سرايش شاهنامه فردوسي به دو تاريخ مي‌رسيم كه اولي عبارت است از تاريخ 399 يزگردي مطابق با سال 408 هجري شمسي (خورشيدي اعتدالي) كه مطابق با سال 421 هجري قمري است، و در اين تاريخ است كه داريم:
دوشنبه 1/1/399 يزگردي = 25/12/408 هجري شمسي= 1/3/421 هجري قمري.
كه با توجه به تاريخ پاياني شاهنامه در سال 400 هجري قمري و بزرگداشت حكيم ابوالقاسم فردوسي در سال 411 هجري قمري اين تاريخ نمي‌تواند مورد استناد فردوسي باشد. پس به تاريخ دوم مي‌رسيم كه در آن روز 25 اسفند يزگردي مطابق با نوروز خورشيدي اعتدالي بوده است كه در صورت محاسبه و تطبيق تاريخ‌ها خواهيم ديد كه اين اتفاق در سال 346 يزگردي و مطابق با 356 هجري شمسي و مطابق با 366 هجري قمري رخ داده است كه داريم:
جمعه 25/12/346 يزگردي = 1/1/356 هجري شمسي = 23/7/366 هجري قمري
با توجه به اين كه خود حكيم ابوالقاسم فردوسي در پايان شاهنامه آغاز انديشه پرداختن به شاهنامه (تاريخ شاهان) را در سال 365 هجري قمري بيان كرده است، مي‌بينيم كه محاسبه بالا با اين تاريخ كاملا همخواني دارد، يعني آنجا كه حكيم طوس مي‌گويد:
چو بگذشت سال از برم شصت و پنج
فزون كردم انديشه درد و رنج
به تاريخ شاهان نياز آمدم
به پيش اختر ديرساز آمدم
به اين ترتيب معلوم مي‌شود حيكم طوس كه در سال 365 هجري به فكر سرودن شاهنامه افتاده است، سرانجام در سال 366 هجري قمري دست به اين كار زده است و به همين دليل نيز تاريخ سرايش شاهنامه را اين بار به صورت رمزي و كدگذاري شده با تاريخ 25اسفند در آغاز داستان يزگرد آورده است كه هم اشاره به آغاز پادشاهي يزگرد سوم است و هم اشاره به آغاز كار سرودن شاهنامه كه پس از گذشت 35 سال كار بالاخره در سال 400 هجري قمري آن را به پايان مي‌برد و باز هم در روز 25 اسفند مي‌گويد:
سرآمد كنون قصه يزگرد
به ماه سپندارمذ روز ارد
زهجرت شده پنج هشتاد بار
كه گفتم من اين نامه شهريار
و اين همان 35 سالي است كه در صورت محاسبه خودسال 366 هجري تا سال 400 هجري قمري به دست مي‌آيد و با گفته خود فردوسي كه مي‌گويد:
چو سال اندر آمد به هفتاد و يك
همي زير شعر اندر آمد فلك
سي و پنج سال از سراي سپنج
بسي رنج بردم به اميد گنج
يك سال است، يعني همان 71 سالگي كه صاحبنظران و فردوسي‌پژوهان با كسر آن از سال 400 هجري قمري كه سال پايان شاهنامه است به سال 329 هجري قمري رسيده‌اند و آن را به عنوان سال تولد فردوسي اعلام كرده‌اند (329 = 71 400) و نيز با توجه به همين 35 سال بالا و باز همان سال 400 هجري قمري است كه آغاز شاهنامه را در سال 365 هجري قمري اعلام كرده‌اند (365 = 35 400) كه با تاريخ رمزي ذكر شده در آغاز داستان يزگرد يعني:
چو بگذشت او شاه شد يزگرد
به ماه سپندارمذ روز ارد
دقيقا همخواني دارد و نشان مي‌دهد كه ذكر اين تاريخ «ماه روز» در اين بيت يك اتفاق ساده يا يك تعبير شاعرانه نيست، بلكه حاصل دانش و آگاهي حكيم ابوالقاسم فردوسي از تاريخ و تقويم است كه در اينجا به صورت رمزي كدگذاري و تاريخ آغاز و پايان شاهنامه را به روشني در متن شاهنامه بيان كرده است.
با اين تفاوت كه اين 25 اسفند در تقويم يزگردي است كه با نوروز سال 356 هجري شمسي (خورشيدي اعتدالي) مطابق بوده، ولي طبق تاريخ تاجگذاري يزگرد سوم ساساني در روز نوروز يزگردي مطابق با سال يازدهم هجري بوده است و اين جابه‌جايي بين دو تقويم، حاصل همان كدگذاري و نيز يك برداشت شاعرانه است كه بسيار هم نيكو اتفاق افتاده است و نيز قرينه‌اي است بر روز «25 اسفند ماهي» كه در تاريخ پايان شاهنامه در سال 400 هجري قمري آمده كه تاريخ پايان شاهنامه است و بهتر است همين روز را به جاي 25 ارديبهشت كه هيچ ربطي به زندگي فردوسي ندارد روز بزرگداشت حكيم ابوالقاسم فردوسي به شمار آورد كه با تاريخ سرگذشت فردوسي و نيز شاهنامه هماهنگي كامل دارد.
